Georg Lukács, Ιστορία και Ταξική Συνείδηση (για τη Κριτική της πολιτικής οικονομίας)

Εισαγωγικά

Ανάμεσα σε πάρα πολλά ενδιαφέροντα αποσπάσματα, παραθέτουμε από το έργο του Georg Lukacs ''Ιστορία και Ταξική Συνείδηση'' το παρακάτω, σχετικά με το νόημα της ''κριτικής της πολιτικής οικονομίας'' του Μάρξ. Το απόσπασμα περιέχεται στο τμήμα-κείμενο που τιτλοφορείται ''η πραγμοποίηση και η συνείδηση του προλεταριάτου'', ως υποκεφάλαιο με το τίτλο ''το φαινόμενο της πραγμοποίησης''. 

Πρόκειται για ένα έργο που συνδέει τις πραγματικές διεργασίες της κεφαλαιοκρατίας με τις γενικές μορφές συνείδησης που αναδύονται, ειδικά με εκείνη την μορφή αστική συνείδησης που χαρακτηρίζεται ''πραγμοποιημένη'', φορμαλιστική, τυπική και ποσοτική-μετρική, αδειασμένη από το ποιοτικά συγκεκριμένο περιεχόμενο. Ο Λούκατς μας δείχνει πως η συνείδηση δεν διαμορφώνεται απλά και μόνο από κάποιους Ιδεολογικούς Μηχανισμούς (βεβαίως υπάρχουν και αυτοί), αλλά πιο θεμελιακά, ανακύπτει ''αυθόρμητα'', ''άμεσα'' σε ένα επίπεδο πριν από κάθε συγκεκριμένο συνειδησιακό περιεχόμενο (ακριβώς ως Μορφή συνείδησης)-αυτή η γενική μορφή διέπει ταυτόχρονα ''οικονομικά'', ''νομικά'', ''επιστημονικά'', ''φιλοσοφικά'', ''καλλιτεχνικά'' κ.α περιεχόμενα. Συνεπώς, το έργο του Λούκατς αποτελεί μια κριτική προς την αστική κοινωνία που έχει ταυτόχρονα οντολογική, γνωσιοθεωρητική και πολιτική διάσταση, προσπαθώντας να εκθέσει μια, μαρξιστικής αναφοράς, υλιστική ''γνωσιοοντολογία''. 

O Λούκατς μας λέει πως το κλειδί της κριτικής της πολιτικής οικονομίας του Μάρξ, είναι η αποκάλυψη εκείνου του συγκεκριμένου ποιοτικού ''υποστρώματος'' των ''οικονομικών νόμων'' που η αστική τάξη, αναπαριστώντας το ''οικονομικό σύστημα'' σαν κλειστό σύστημα, αρνείται να το αναγνωρίσει. Εδώ μας δίνει δύο παραδείγματα: αξία χρήσης, και κρίση.Έτσι αντιλαμβανόμαστε πως, για τον Λούκατς, η κριτική της πολιτικής οικονομίας πετυχαίνει όταν αποκαλύπτει απο γνωστική σκοπιά και ενεργοποιεί από πρακτική σκοπιά τα ρήγματα του ''εξωοικονομικού'' μέσα στο ''οικονομικό'': α) η ''αξία χρήσης'', ως ωφελιμότητα-χρησιμότητα ενός ποιοτικά συγκεκριμένου προιόντος και εμπορεύματος, δεν είναι αμιγώς οικονομικό ζήτημα-το τί θεωρείται ωφέλιμο και χρήσιμο, αφενός καθορίζεται από τη βούληση των συγκεκριμένωνανθρώπων (και όχι αφηρημένων ορθολογικών υποκειμένων), αφετέρου από τα κοινωνικά ήθη και έθιμα, συνήθειες κλπ. Για τον Λούκατς, όπως αναλύει στο υποκεφάλαιο ''οι αντινομίες της αστικής σκέψης'', η καπιταλιστική πραγματικότητα οδηγεί τα προβλήματα και τα φαινόμενα της πραγμοποίησης στην ανώτερη και πιο οικουμενική, εξορθολογισμένη τους μορφή, στη φιλοσοφία του Immanuel Kant, στην καντιανή σύλληψη της σχέσης υποκειμένου-αντικειμένου και στη διάκριση της Διάνοιας και του Φαινομένου από το Πράγμα Καθεατό. Το Πράγμα Καθεαυτό, μας λέει ο Λούκατς, είναι το μεγάλο πρόβλημα της αστικής σκέψης, το αίνιγμά της. Και αυτή η διαπίστωση συνδέεται άρρηκτα με την παρατήρησή του για την αξία χρήσης, τις καπιταλιστικές κρίσεις και τη κριτική της πολιτικής οικονομίας γενικότερα: το Πράγμα Καθεαυτό είναι ακριβώς αυτή η αφαίμαξη του ποιοτικά συγκεκριμένου μέσα στην τυπική, κενή αφαίρεση, αυτή η ανικανότητα (και παραδοχή ανικανότητας) της αστικής σκέψης να ανέλθει στο επίπεδο της ολότητας-οι αξίες χρήσης και οι κρίσεις είναι η εισβολή του ποιοτικά συγκεκριμένου στο σύμπαν των οικονομικών αφαιρέσεων (θα προσθέταμε, σύμφωνοι προς τον F.Guattari, πως υπάρχει μια επιθυμητική οικονομία των αξιών χρήσης που δεν ανάγεται στην πολιτική οικονομία). Για την ''αξία χρήσης'', πρέπει να σημειώσουμε πως συγκεκριμένα όσον αφορά το ''εμπόρευμα'' εργασιακή δύναμη, η ποιοτικά συγκεκριμένη του ωφελιμότητα έγκειται στην ανάλωσή του από το κεφάλαιο και στην απόσπαση υπεραξίας. Κάνοντας τη διάκριση εργασιακή δύναμη-εργασία, ο Μάρξ έδειξε πως η ανθρώπινη δύναμη και δημιουργικότητα δαπανάται ως ''αξία χρήσης'', σαν να ήταν ''εμπόρευμα'', ενώ στη πραγματικότητα δημιουργεί πρόσθετη αξία-υπεραξία, ιδιότητα που δεν έχει κανένα άλλο εμπόρευμα. Μην μπορώντας να συλλάβει τον ποιοτικά συγκεκριμένο χαρακτήρα των αξιών χρήσης, η αστική πολιτική οικονομία αδυνατεί να συλλάβει και τον ποιοτικά συγκεκριμένο χαρακτήρα της ''αξίας χρήσης'' της ''εργασιακής δύναμης'' αντιμετωπίζοντάς την, όπως συνηθίζει η αστική σκέψη, με την αφαίρεση του ''εμπορεύματος'' και του ''παραγωγικού συντελεστή'' (σαν να ήταν ο άνθρωπος απλώς πράγμα ή ''στοιχείο'', πρώτη ύλη και μέσο/μηχανή παραγωγής). Η μαρξική κριτική της πολιτικής οικονομίας ξεσκεπάζει το μυστικό αυτό των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής. 

Καθιστώντας λοιπόν απρόσιτο το ποιοτικά συγκεκριμένο ''υπόστρωμα της πραγματικότητας'', το Πράγμα Καθεαυτό, είναι μια σκέψη που παραμένει αντικειμενικά φυλακισμένη στη πραγμο-ποίηση, ακριβώς γιατί η πραγμοποίηση είναι η γενική μορφή και όρος ύπαρξης του αστικού κόσμου και της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Το προλεταριάτο, με την επαναστατική συνείδηση και την επαναστατική πράξη του, πραγματώνει την ολότητα της κοινωνικής ζωής υπερβαίνοντας τη πραγμοποίηση των επιμέρους αλλοτριωμένων δραστηριοτήτων και συστημάτων (οικονομικό, νομικοπολιτικό κ.α), υπερβαίνοντας διαλεκτικά το αφηρημένο μέσα από το πλούτο του συγκεκριμένου. 

Γκ. Λουκατς, Ιστορία και Ταξική Συνείδηση, εκδόσεις Οδυσσέας, σελ 173-174.

''Εξαιτίας της ειδίκευσης των εργασιών χάνεται κάθε εικόνα του όλου. Και αφού σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να να εξαλειφθεί η απαίτηση να συλλάβουμε, τουλάχιστο γνωστικά, το όλο, γεννιέται η εντύπωση-που παίρνει τη μορφή κατηγορίας-ότι, ενεργώντας κατ'αυτό τον τρόπο, παραμένοντας δηλαδή φυλακισμένη μέσα σ'αυτή την αμεσότητα, η επιστήμη κατακομματιάζει την ολότητα της πραγματικότητας σε κομματάκια, χάνοντας από τη ματιά της το όλο, που βρίσκεται πέρα από τα ειδικευμένα πεδία της. Μπροστά σ'αυτή την κατηγορία, σύμφωνα με την οποία ''τα στοιχεία δεν πιάνονται στην ενότητά τους'', ο Μάρξ σωστά σημείωσε ότι αυτή προβάλλεται σαν ''αυτή η διάλυση να μην πέρασε από την πραγματικότητα στα βιβλία, αλλά από τα βιβλία στη πραγματικότητα''.Ωστόσο, πόσο αυτή η κατηγορία στην αφελή της μορφή αξίζει να απωθηθεί, γίνεται κατανοητό αν παρατηρηθούν για μια στιγμή από τα έξω, δηλαδή χωρίς να τοποθετηθούμε από την άποψη της πραγμοποιημένης συνείδησης, οι προσπάθειες της σύγχρονης επιστήμης-που είναι ''κατανοητές'' ακριβώς από το γεγονός ότι είναι αναγκαίες τόσο από κοινωνιολογική άποψη, όσο και από σύμφυτη μεθοδολογική. Ένας όμοιος τρόπος όρασης (χωρίς όμως να παρουσιάζεται σαν ''κατηγορία'') θα καταστήσει, ωστόσο, έκδηλο ότι όσο περισσότερο μια σύγχρονη επιστήμη αναπτύσσεται, πετυχαίνοντας η ίδια μια μεγαλύτερη μεθοδολογική σαφήνεια, τόσο πιο αποφασιστικά αποκολλιέται από τα οντολογικά προβλήματα της σφαίρας της, αποκλείοντάς τα από το πεδίο συνειδητότητας, που αυτή επεξεργάστηκε. Σιγά σιγά όπως εξελίσσεται, γενομένη όλο και πιο επιστημονική, αυτή μετασχηματίζεται σ'ένα τυπικά τέλειο σύστημα, ειδικών μερικών νόμων, για το οποίο ο κόσμος που βρίσκεται έξω από το πεδίο του κι επίσης, κατά πρώτο λόγο, η ύλη, που η επιστήμη έχει το καθήκον να τη γνωρίσει, το αυθεντικό του, συγκεκριμένο υπόστρωμα πραγματικότητας γίνεται άπιαστο, τόσο για λόγους μεθόδου όσο και αρχής. Ο Μάρξ διατύπωσε με αποφασιστικότητα αυτό το πρόβλημα, σε σχέση με την οικονομία, όταν εξηγούσε ότι ''η αξία χρήσης σαν αξία χρήσης ξεφεύγει από το πεδίο παρατήρησης της πολιτικής οικονομίας''. Και θα ήταν λάθος να πιστεύουμε ότι ένας τρόπος τοποθέτησης του προβλήματος σαν εκείνον της ''θεωρίας της οριακής χρησιμότητας'' μπορεί να οδηγήσει πέρα απ'αυτά τα όρια: η απόπειρα να ξεκινήσουμε από τις ''υποκειμενικές'' συμπεριφορές στην αγορά, και όχι από τους αντικειμενικούς νόμους της παραγωγής και της κίησης των εμπορευμάτων, που καθορίζουν την ίδια την αγορά και τους ''υποκειμενικούς'' τρόπους συμπεριφοράς μέσα σ'αυτή, δεν κάνει άλλο από το να μεταθέτει το πρόβλημα, ανάγοντάς το σε επίπεδο όλο και πιο έμμεσα, όλο και πιο πραγμοποιημένα, χωρίς να ξεπερνάει τον τυπικό χαρακτήρα της μεθόδου, την ουδετερότητα της αρχής του συγκεκριμένου υλικού που αυτή χειρίζεται. Για τη ''θεωρία της οριακής χρησιμότητας'' το βασικό γεγονός παραμένει ακριβώς η πράξη της ανταλλαγής στην τυπική της γενικότητα κι επίσης αυτό εξαλείφει την αξία χρήσης σαν τέτοια, δημιουργώντας εκείνη τη σχέση αφηρημένης ισότητας ανάμεσα σε συγκεκριμένα ανόμοιες ύλες, μάλιστα που δεν μπορούν να συγκριθούν απ'όπου προκύπτει αυτό το όριο. Γι'αυτό το υποκείμενο της ανταλλαγής είναι τόσο αφηρημένο, τυπικό και πραγμοποιημένο όσο το αντικείμενό του. Και το όριο αυτής της αφηρημένης-τυπικής μεθόδου εκδηλώνεται ακριβώς στην αφηρημένη ''νομιμότητα'' σα σκοπό της γνώσης, που η θεωρία της οριακής χρησιμότητας-όχι διαφορετικά από την κλασική οικονομία-θέτει στο κέντρο της. Ωστόσο, μέσα από την τυπική αφαίρεση αυτής της νομιμότητας, η οικονομία μετασχηματίζεται συνεχώς σ'ένα κλειστό μερικό σύστημα, που δεν είναι σε θέση ούτε να διαπεράσει το υλικό του υπόστρωμα, ούτε να βρει, ξεκινώντας απ'αυτό, το δρόμο προς τη γνώση της ολότητας της κοινωνίας και γι'αυτό συλλαμβάνει αυτή την ύλη σαν αμετάβλητο κι αιώνιο ''δεδομένο''. Η επιστήμη γίνεται ανίκανη να εννοήσει την ανάδυση και το πέρασμα, τον κοινωνικό χαρακτήρα της ύλης της, των δυνατών τοποθετήσεων απέναντί της και του τυπικού της συστήματος.

Σ'αυτό το σημείο αποκαλύπτεται με πλήρη σαφήνεια η στενή σχέση ανάμεσα σε μια ορισμένη επιστημονική μεθοδολογία-που ξεπηδάει από το κοινωνικό είναι μιας τάξης, από την αναγκαιότητα και την ανάγκη να κυριαρχήσει την αναγκαιότητα με την σκέψη-και το ίδιο το ταξικό είναι. Αναφέρθηκε ήδη πολλές φορές, και σ'αυτές τις σελίδες, ότι το πρόβλημα της κρίσης αντιπροσωπεύει ένα αξεπέραστο όριο για την οικονομική σκέψη της μπουρζουαζίας.Αν τώρα, με αρκετή συνείδηση της μονομέρειάς μας, παρατηρούμε αυτό το ζήτημα από καθαρά μεθοδολογική άποψη, προκύπτει ότι ακριβώς η επιτυχία της εξαντλητικής ορθολογικοποίησης της οικονομίας, ο μετασχηματισμός της σ'ένα σύστημα ''νόμων'' τυπικό και αφηρημένο, όσο το δυνατό πιο μαθηματικοποιημένο, διαμορφώνει το μεθοδολογικό όριο της συνειδητοποίησης της κρίσης. Το ποιοτικό είναι των ''πραγμάτων'', που οδηγεί την εξω-οικονομική ζωή του σαν ένα πράγμα καθεαυτό, ακατανόητο και κινούμενο σαν αξία χρήσης, που σκέφτονται ότι μπορει να παραμεληθεί με απόλυτη ηρεμία κατά την κανονική λειτουργία των οικονομικών νόμων, στις κρίσεις γίνεται απρόοπτα (για την ορθολογική, πραγμοποιημένη σκέψη) ο αποφασιστικός παράγοντας. Ή για να το πούμε καλύτερα: τα αποτελέσματά του εκδηλώνονται στο σταμάτημα της λειτουργίας αυτών των νόμων, χωρίς η πραγμοποιημένη διάνοια να είναι σε θέση να πιάσει ένα οποιοδήποτε νόημα μέσα σ'αυτό το ''χάος''. 

[ακολουθεί μια ανάλυση του Λούκατς για τα αστικά Νομικά, που μένουν, όπως η Πολιτική Οικονομία και οι αστικές επιστήμες, σε έναν κενό φορμαλισμό, αδυνατώντας να αναγνωρίσουν ρητά την εξωδικαιική προέλευση του δικαίου από τη πραγματική ταξική πάλη-έτσι, με την ίδια μεθοδολογία, ο Λούκατς εντοπίζει το ποιοτικά συγκεκριμένο υπόστρωμα και του νομικού συστήματος που αυτό αδυνατεί να αναγνωρίσει και απωθεί ως ''Πράγμα Καθεαυτό'', κλεισμένο στην αυτοαναφορικότητά του]

Πηγή : ΤΑΞΙΚΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ